ავტორი: ირაკლი კოკაია
შპს „მიგრაციისა და თავშესაფრის სამართლის ცენტრის დირექტორი“, საერთაშორისო სამართლის დოქტორი

არგაძევების პრინციპი (non-refoulement), ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის თანახმად, აწესებს გარანტიას, რომ არავინ უნდა იქნეს დაბრუნებული იმ ქვეყანაში, რომელშიც ის წამებას ან სასტიკ, არაადამიანურ ან ღირსების შემლახველ მოპყრობას დაექვემდებარება, ან მის მიმართ გამოყენებული იქნება სასჯელის ისეთი ზომა, რომელიც გამოუსწორებელ ზიანს გამოიწვევს. 

ეს პრინციპი ვრცელდება ყველა მიგრანტზე, მათი სტატუსისა და დროის მიუხედავად.

არგაძევების პრინციპი არის ადამიანის უმნიშვნელოვანესი დაცვა საერთაშორისო (ადამიანის უფლებების, ლტოლვილთა, ჰუმანიტარული) და ჩვეულებითი სამართლის მიხედვით.

აღნიშნული პრინციპი უკრძალავს სახელმწიფოებს, სხვას გადასცენ ან თავიანთი იურისდიქციიდან ან ეფექტური კონტროლიდან გამოიყვანონ პირები, რომელთა მიმართაც არსებობს სერიოზული საფუძველი ვარაუდისთვის, რომ ეს პირები დაბრუნების შემთხვევაში გამოუსწორებელი ზიანის (მათ შორის, დევნის, წამების, არასათანადო მოპყრობის ან ადამიანის უფლებების სერიოზული დარღვევის) რისკის წინაშე აღმოჩნდებიან.

ეს პრინციპი ერთ დღეში არ შექმნილა. იგი წლების განმავლობაში ყალიბდებოდა, იცვლიდა ფორმებს და კაცობრიობის ისტორიაში ადამიანის უფლებების განვითარებასთან ერთად ელოდა იმ დღეს, როდესაც სახელმწიფოები მზად იქნებოდნენ მისი დანერგვისთვის.

ლტოლვილთა იძულებით დაბრუნების დაუშვებლობა რეკომენდაციის სახით პირველად რუსი და სომეხი ლტოლვილების სამართლებრივი სტატუსის შესახებ 1928 წლის 30 ივნისის შეთანხმებაში იქნა გამოყენებული.

ამ შეთანხმების მე-7 რეზოლუცია რეკომენდაციას უწევს ქვეყნებს, უცხოელთა გაძევების ღონისძიება ან მათ წინააღმდეგ სხვა, მსგავსი, ქმედებები არ გამოიყენონ ან გადაიდოს იმ შემთხვევებში, როდესაც დაინტერესებულ პირს არ შეუძლია მეზობელ ქვეყანაში კანონიერი გზით შესვლა.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ეს რეკომენდაცია არ უნდა ყოფილიყო გამოყენებული ქვეყანაში ლტოლვილის განზრახ უკანონოდ შემოსვლის შემთხვევაში, რაც გვაფიქრებინებს, რომ იგი სრულად არ ასახავს არგაძევების პრინციპს, თუმცა შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ამ რეკომენდაციით საფუძველი ჩაეყარა აღნიშნული პრინციპის შემდგომ განვითარებას.

მკვლევრებს მიაჩნიათ, რომ არგაძევების პრინციპი საერთაშორისო დოკუმენტებში პირველად გამოყენებული იქნა კონვენციაში ლტოლვილთა საერთაშორისო სტატუსის შესახებ, რომლის მე-3 მუხლი ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს ავალდებულებს, რომ ლტოლვილები, რომლებმაც ქვეყანაში მუდმივი ცხოვრების უფლება მიიღეს, არ გადააადგილონ თავიანთი ტერიტორიიდან ან არ დაუშალონ იქ შესვლა – არ გამოიყენონ საპოლიციო ზომები მათი გაძევებისთვის ან საზღვარზე დაუშვებლობისთვის (refoulement). საგულისხმოა, რომ ჯერ კიდევ 1933 წელს საერთაშორისო ხელშეკრულებაში „იძულებით დაბრუნებას“ ან „საზღვარზე დაუშვებლობას“ აღნიშნავდა ფრანგული სიტყვა „refoulement“, რომლისგანაც წარმოიშვა საყოველთაოდ აღიარებული თანამედროვე ტერმინი − „non-refoulement“.

გერმანიიდან ჩამოსულ ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ 1936 წლის დროებითი შეთანხმება და აგრეთვე 1938 წლის კონვენცია შეიცავს დებულებას, რომ ქვეყანაში ნებართვით მცხოვრები ლტოლვილები არ შეიძლება ქვეყნიდან გააძევონ ან დააბრუნონ. 

საყურადღებოა, რომ ერთა ლიგის ხელშეკრულებებში გაძევების აკრძალვაზე შეზღუდვაც არსებობდა, რაც სახელმწიფოებს მოქმედების თავისუფლებას აძლევდა, თუ მათ უსაფრთხოებას ან საზოგადოებრივ წესრიგს საფრთხე დაემუქრებოდა. ყურადსაღებია ამ დოკუმენტებში გაძევების საკითხზე სახელმწიფოების დათქმათა არსებობა, რაც მათ სიფრთხილესა და ეროვნული იურისდიქციის შენარჩუნების მცდელობაზე მეტყველებს. შესაბამისად, დაბრუნების პრინციპი იმ დროს ჩამოყალიბებული არ იყო. 

დაბრუნების აკრძალვის ინსტიტუტმა შემდგომი განვითარება გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეგიდით მიღებულ დოკუმენტებში პოვა. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ითვალისწინებს ადამიანის უფლებას, დევნის გამო სხვა ქვეყნებში ეძებოს თავშესაფარი და მისით ისარგებლოს . მიუხედავად იმისა, რომ საყოველთაო დეკლარაციის მე-14 მუხლის ფორმულირება პირდაპირ არ კრძალავს დაბრუნებას, ამ მუხლით აღიარებული თავშესაფრის უფლების გამოყენება სხვა ქვეყნის ტერიტორიაზე ყოფნას გულისხმობს. ამავე დროს ეს მუხლი ასახავს სახელმწიფოთა აშკარა თავშეკავებას თავშესაფრის უფლების აღიარებისგან. 

დაბრუნების პრინციპი ასახულია აგრეთვე საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში, კერძოდ ომის დროს სამოქალაქო პირთა დაცვის შესახებ ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენციაში (ჟენევის მეოთხე კონვენცია), რომლის 45-ე მუხლის თანახმად, პირი არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება გადაეცეს იმ ქვეყანას, სადაც მას მოსალოდნელია პოლიტიკური ან რელიგიური შეხედულებების გამო დევნისა ეშინოდეს. 

ჟენევის მეოთხე კონვენციით არგაძევების პრინციპის გამოყენების სფერო შეზღუდულია, უპირველეს ყოვლისა, საერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტის დროს არსებული სიტუაციით, მეორეც, იმით, რომ ამ კონვენციით დაცული პირები მისი მონაწილე სახელმწიფოს მოქალაქეები უნდა იყვნენ.

საბოლოოდ, ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ 1951 წლის კონვენციის 33-ე მუხლი იქცა იმ ფუნდამენტურ ნორმად, რომელმაც არგაძევების პრინციპი ჩამოაყალიბა: ხელშემკვრელმა სახელმწიფოებმა არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გააძევონ ან დააბრუნონ ლტოლვილები იმ ქვეყნის საზღვარზე, სადაც მათ სიცოცხლეს ან თავისუფლებას საფრთხე ემუქრება მათი რასის, რელიგიის, ეროვნების, კონკრეტული სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილების ან პოლიტიკური შეხედულების გამო. ამასთანავე, ეს მუხლი იცავს იმ ლტოლვილებსაც, რომლებიც თავშესაფრის ქვეყანაში უკანონოდ იმყოფებიან.

აღნიშნული კონვენცია ამ წესიდან გამონაკლისსაც ითვალისწინებს: სახელმწიფოს შეუძლია ლტოლვილის გაძევება, თუ ის საფრთხეს უქმნის სახელმწიფოს ან საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას. ამ თვალსაზრისით, კონვენციის 33-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ასახავს გაბატონებულ პოზიციას, რომ თავშესაფრის აბსოლუტური უფლება არ არსებობს. 

საერთაშორისო სამართალში არგაძევების ნორმას პრინციპი პირველად ეწოდა დეკლარაციაში ტერიტორიული თავშესაფრის შესახებ, რომელიც გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ 1967 წლის 14 დეკემბერს მიიღო. ამ დოკუმენტის მე-3 მუხლი შეიცავს შემდეგ რეკომენდაციებს: 
1. არც ერთი პირის მიმართ არ უნდა იქნეს გამოყენებული ისეთი ზომები, როგორებიცაა საზღვრის გადაკვეთის ნებართვაზე უარის თქმა ან, თუ ის უკვე შევიდა იმ ტერიტორიაზე, სადაც თავშესაფარს ითხოვს, გაძევება ან იძულებით დაბრუნება ნებისმიერ ქვეყანაში, სადაც ეს პირი შეიძლება დევნას დაექვემდებაროს. 
2. ზემოაღნიშნული პრინციპიდან გამონაკლისი შეიძლება გაკეთდეს მხოლოდ ეროვნული უსაფრთხოების ან მოსახლეობის დაცვის გადამწყვეტი მიზეზების გამო, მაგალითად, ადამიანთა მასობრივი შემოდინების შემთხვევაში. 
3. თუ რომელიმე სახელმწიფო მაინც გადაწყვეტს, რომ ამ მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოყალიბებული პრინციპიდან გამონაკლისი გამართლებულია, მან უნდა განიხილოს აღნიშნული პირისთვის ისეთი პირობების შეთავაზების საკითხი, რომლებსაც ეს პირი შესაფერისად მიიჩნევს, და მისცეს მას სხვა სახელმწიფოში გადასვლის შესაძლებლობა ან დროებითი თავშესაფრის მინიჭებით, ან სხვაგვარად. 
საერთაშორისო კანონმდებლობაში აღნიშნული დეკლარაციით გათვალისწინებული „არგაძევების“ განმტკიცება არ ნიშნავს მხოლოდ ტერმინ „პრინციპის“ გამოყენებას.

განმსაზღვრელი ფაქტორია სახელმწიფოთა მიერ თავშესაფრის მაძიებელთა მიმართ სხვადასხვა რეკომენდაციის გამოცხადება, მათ შორის არგაძევების პრინციპის ინტერპრეტაცია – იძულებით დაბრუნების აკრძალვა და თავშესაფრის ქვეყნის ტერიტორიაზე დაშვება.

მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია სარეკომენდაციო ხასიათისაა, ამ რეზოლუციით გათვალისწინებული პრინციპები გაბატონებულ საერთაშორისო ჩვეულებას ასახავს. როგორც ჩანს, იმ დროისთვის უკვე შექმნილი იყო საფუძველი „არგაძევების“ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის პრინციპად განხილვისთვის.

1984 წელს გაეროს წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობისა და დასჯის წინააღმდეგ კონვენციის მიღებით გაგრძელდა საერთაშორისო ხელშეკრულებებში არგაძევების პრინციპის განმტკიცების პროცესი. 

ამ კონვენციის მე-3 მუხლი კრძალავს ნებისმიერი პირის გაძევებას, დაბრუნებას (refouler) ან სხვა ქვეყნისთვის გადაცემას, თუ არსებობს სერიოზული საფუძველი ვარაუდისთვის, რომ იქ მას შეიძლება წამების საფრთხე დაემუქროს.

განსხვავებით სხვა ხელშეკრულებათა უმეტესობისგან, რომლებიც არგაძევების პრინციპს ითვალისწინებს, აღნიშნული კონვენცია არ შეიცავს გამონაკლისს, რომელიც იძლევა პირის იმ ქვეყანაში გაძევების საშუალებას, სადაც მისი წამების რეალური რისკი არსებობს. 

თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ „წამების“ ცნების საკმაოდ ვიწრო ინტერპრეტაციისა და იმ მტკიცებულებების არსებობის აუცილებლობის გამო, რომლებიც კონკრეტული ინდივიდის წამების საშიშროებას მოწმობს, ამ ხელშეკრულებით გაძევებისგან დაცულ პირთა წრე საკმაოდ შეზღუდულია. 

სახელმწიფოთა მიერ ინტერპრეტირებულ არგაძევების პრინციპს, ერთი შეხედვით, ძნელად შეიძლება ვუწოდოთ უნივერსალური, რადგან არსებობს მისი აშკარა დარღვევის სხვადასხვა მაგალითი, რომლებიც შეუთავსებელია ამ პრინციპთან, კერძოდ: 1979 წლის ივნისში ტაილანდის არმიის მიერ კამბოჯელი ლტოლვილების მასობრივი გაძევება დანაღმული ველებით ან 1991 წელს ერაყიდან ქურთების თურქეთში გადასვლის აკრძალვა.

ყველა ამ სიტუაციაში ეროვნული უსაფრთხოების ინტერესები ჭარბობდა. შესაბამისად, სახელმწიფოები ზოგ შემთხვევაში ბოროტად იყენებენ საერთაშორისო აქტებში არსებულ შეზღუდვას, რაც მათ საშუალებას აძლევს, ეროვნული უსაფრთხოების ან მოსახლეობის დაცვის გადამწყვეტი მიზეზების გამო გვერდი აუარონ არგაძევების პრინციპს. 

მხოლოდ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-3 მუხლი აცხადებს, რომ „არავინ შეიძლება დაექვემდებაროს წამებას, არაადამიანურ ან ღირსების შემლახველ მოპყრობას ან დასჯას“.

ეს მუხლი არანაირ გადახედვას არ ექვემდებარება. მაგალითად, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ №1/1989/161/217 საქმეზე „სერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ («Soering v. The United Kingdom») 1989 წლის 7 ივლისს მიღებული გადაწყვეტილების 88-ე პუნქტში დაადგინა, რომ თვით ყველაზე რთულ გარემოებაში, როგორიცაა ტერორიზმისა და ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლა, აღნიშნული კონვენცია მკაცრად კრძალავს წამებასა და არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან დასჯას. 

საინტერესო იქნება, მოკლედ განვიხილოთ არგაძევების პრინციპის გამოყენება საქართველოში. 

საქართველოში აღნიშნული პრინციპის გამოყენება პირველად 1999 წელს გახდა საჭირო, როცა ჩეჩნეთის რესპუბლიკაში რუსეთის ე.წ. ანტიტერორისტული ოპერაციის დაწყების შემდეგ 10000-მდე ჩეჩენი ლტოლვილი შატილთან საქართველოს სახმელეთო საზღვარს მოადგა. მიუხედავად იმისა, რომ მათ შორის ასეულობით მებრძოლი იყო, საქართველოს ხელისუფლებამ ღირსეული გადაწყვეტილება მიიღო და დევნილ მოსახლეობას კარი გაუღო. იმ დროისთვის გამართული სამართლებრივი ბაზა, რომელიც საკანონმდებლო დონეზე უზრუნველყოფდა არგაძევების პრინციპის გამოყენებას, ქვეყანაში არ არსებობდა.

დღეს არგაძევების პრინციპი ასახულია საქართველოს კანონმდებლობაში, კერძოდ: კანონში „უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ“ და კანონში „საერთაშორისო დაცვის შესახებ“ . 

„უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, „უცხოელი ან მოქალაქეობის არმქონე პირი არ შეიძლება საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ იქნეს დაბრუნებული ან გაძევებული იმ ქვეყანაში, სადაც მას წამების ან არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის ან... სერიოზული ზიანის საფრთხე შეექმნება“.

საქართველოს კანონი „საერთაშორისო დაცვის შესახებ“ კი აცხადებს, რომ „თავშესაფრის მაძიებელი ან საერთაშორისო დაცვის მქონე პირი არ უნდა იქნეს დაბრუნებული ან გაძევებული იმ ქვეყნის საზღვარზე, სადაც მის სიცოცხლეს ან თავისუფლებას მისი რასის, რელიგიის, ეროვნების, გარკვეული სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილების ან პოლიტიკური შეხედულების გამო საფრთხე შეექმნება“.

თუმცა საქართველოს კანონმდებლობა შეზღუდვებსაც აწესებს, კერძოდ: ზემოაღნიშნული კანონის მიხედვით, „იმ თავშესაფრის მაძიებლის ან საერთაშორისო დაცვის მქონე პირის მიმართ, რომელთან დაკავშირებითაც არსებობს საკმარისი საფუძველი ვარაუდისთვის, რომ იგი საქართველოს სახელმწიფო უსაფრთხოებას უქმნის საშიშროებას, ან რომელიც კანონიერ ძალაში შესული განაჩენით მსჯავრდებულია  საქართველოში განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენისათვის და საფრთხეს უქმნის საზოგადოებას“, არგაძევების პრინციპი არ გამოიყენება.

უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში არ არსებობს მექანიზმი, რომელიც პიროვნებას სახელმწიფოს ბოროტი დისკრეციისგან დაიცავს. 

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც საქმე სახელმწიფო უსაფრთხოების საკითხს ეხება და სადავო გადაწყვეტილება საიდუმლო ინფორმაციას ეფუძნება, დემოკრატიულ საზოგადოებაში დამკვიდრებული კანონის უზენაესობის პრინციპი მოითხოვს, გადაიხედოს ის გადაწყვეტილება, რომელმაც კონკრეტული პირის უფლებაში ჩარევა გამოიწვია. აღნიშნული ჩარევის თვითნებური ხასიათის აღსაკვეთად კი აუცილებელია, სახელმწიფოში არსებობდეს ორგანო, რომელიც შეძლებს სახელმწიფო უსაფრთხოების მოტივით მიღებული გადაწყვეტილების გადახედვას და მისი სამართლებრივი ბუნების შეფასებას.

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში სისტემის გამართული მუშაობის ხელშემშლელი ფაქტორია ის, რომ ქვეყანაში არ არსებობს უსაფრთხოების სამსახურის მიერ მიწოდებული საიდუმლო ინფორმაციის დამუშავების, ანალიზისა და შეფასების მექანიზმი, რომელიც პასუხისმგებელი იქნება უცხოელის უფლებასა და იმ საფრთხეს შორის ბალანსის ტესტის შედგენაზე, რომელიც მან შეიძლება სახელმწიფოს შეუქმნას, ყოველივე ეს კი ობიექტური გადაწყვეტილების მიღებას უზრუნველყოფს.